Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ: Bảo tồn văn hóa dân tộc trong bối cảnh hội nhập

Tín ngưỡng thờ Mẫu là một tín ngưỡng dân gian mang sắc thái nguyên thủy, có chiều dài lịch sử hàng ngàn năm, được xây dựng, bảo tồn trong suốt quá trình dựng nước và giữ nước của dân tộc, thông qua các câu truyện lịch sử cũng như truyền thuyết về những vị anh hùng dân tộc. Tinh thần yêu nước, thương dân được sử sách ghi lại bởi những thần tích, để rồi nhân dân dựa vào đó mà sáng tạo nên các lễ hội và hình thức diễn xướng “hầu đồng” hay còn gọi là “hầu bóng”.

Thời gian qua, việc thực hành tín ngưỡng thờ mẫu liên quan đến các nghi lễ thờ cúng và các sinh hoạt văn hóa truyền thống trong các lễ hội được các địa phương khôi phục và phát huy. Hàng năm, tại các di tích thờ mẫu, lễ hội thường được tổ chức vào đầu tháng 3 âm lịch với các nghi lễ, như tế, rước kiệu và các hoạt động văn hóa dân gian, như hát chầu văn, múa lân, sư, rồng, cờ người. Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ hiện được thực hành ở nhiều địa phương như Nam Định, Hà Nội, Hà Nam, Hưng Yên, Hải Dương, Hải Phòng, Thái Bình, Quảng Ninh, Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Yên Bái, Tuyên Quang, Lào Cai, Hòa Bình, Bắc Ninh, Bắc Giang, Lạng Sơn, Nghệ An, Hà Tĩnh, Thừa Thiên Huế, TP. Hồ Chí Minh… Trong đó lễ hội được đánh giá là lớn nhất của người theo tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ là Lễ hội đền Mẫu Âu Cơ (Phú Thọ) được tổ chức trong hai ngày mùng 6 và 7 tháng Giêng hay Lễ hội Phủ Dầy (Nam Định)… đặc biệt là Lễ hội điện Huệ Nam bên dòng sông Hương (Huế), được tổ chức từ ngày 8 đến ngày mùng 10 tháng 7 âm lịch.

Thông qua hình thức “hầu đồng” tín ngưỡng thờ Mẫu hướng con người đến với những ước vọng về một cuộc sống tốt hơn, hạnh phúc hơn, đồng thời mang lại cho họ sức mạnh niềm tin với cái thiện. Với những giá trị văn hóa độc đáo và nổi bật, năm 2016, UNESCO đã ghi danh “Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ: Bảo tồn văn hóa dân tộc trong bối cảnh hội nhập

Và để tiếp tục lưu truyền những giá trị văn hóa phi vật thể này, Festival Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Thượng Ngàn và Lễ hội Cơm mới đền Đông Cuông (huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái) năm 2023 đã được tổ chức vào trung tuần tháng 10/2023. Đây không chỉ là dịp để những bả n hội, thanh đồng, cung văn và nghệ nhân hát chầu văn trong cả nước tề tựu về đền Đông Cuông dâng hương kính Mẫu, mà còn góp phần bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ.

Sự kiện được tổ chức tại Di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia đền Đông Cuông là một trong những hoạt động cụ thể, nhằm tôn vinh tín ngưỡng thờ Mẫu, đem đến cho quần chúng nhân dân một cái nhìn đúng đắn, sâu sắc hơn về tín ngưỡng, đẩy lùi những quan điểm lệch lạc.

Festival quy tụ sự tham gia của 54 bản hội trên cả nước, thu hút đông đảo người dân, du khách, cho thấy sức sống, sức lan tỏa của di sản trong cộng đồng.

Festival Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Thượng ngàn và Lễ hội cơm mới năm 2023 có nhiều hoạt động đặc sắc, mang đậm bản sắc văn hóa của người Tày Khao với các nghi lễ truyền thống như cúng cơm mới, Lễ cúng chính tiệc… cùng các hoạt động trình diễn nghệ thuật hầu đồng; thi hát chầu văn...

Trong thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu thượng ngàn tại Đền Đông Cuông, nghi lễ chầu văn là tín ngưỡng bản địa, tích hợp các hình thức văn hoá dân gian khác nhau như: âm nhạc, ngôn ngữ, tri thức dân gian, ca hát, nhảy múa, nghề thủ công truyền thống, trang phục cùng với nghệ thuật trang trí, kiến trúc, ẩm thực…

Tín ngưỡng thờ Mẫu có sức sống trường tồn, bền vững, có sức hút và đi sâu vào đời sống văn hóa, tinh thần của người Việt. Tính cộng đồng trong nghi lễ chầu văn được thể hiện bền chặt, đó là yếu tố quyết định trong việc duy trì, phát triển.

Chính vì thế, sinh hoạt của tín ngưỡng thờ Mẫu đã giúp liên kết mọi người, thậm chí vượt ra khỏi giới hạn của tư tưởng định kiến tôn giáo hoặc sự cục bộ địa phương để cùng hướng về một đối tượng thiêng; đồng thời phát khởi mối thiện tâm ở mỗi con người trong các mối quan hệ xã hội.

Tín ngưỡng thờ Mẫu đã góp phần vào việc giáo dục và hướng con người đến với Chân - Thiện - Mỹ. Qua đó, giáo dục lòng yêu nước, truyền thống lịch sử, văn hóa, truyền thống “uống nước nhớ nguồn” cho thế hệ con cháu và mọi người dân.

Tuy nhiên, do những yếu tố chủ quan và khách quan tác động, trên tiến trình bảo tồn và phát triển, thực hành di sản văn hóa độc đáo này đã, đang có những biến tướng, có khả năng làm biến dạng di sản đã được UNESCO đánh giá cao.

Vì vậy, Lễ hội đền Đông Cuông nói riêng và các lễ hội thờ Mẫu được tổ chức hàng năm tại nhiều địa phương trong cả nước nói chung có ý nghĩa quan trọng, đóng góp vào sự phát triển du lịch văn hóa tâm linh, du lịch về nguồn, phục vụ nhu cầu tín ngưỡng của cộng đồng địa phương. Đồng thời, góp phần bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt.

Và hơn hết, giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc cũng là bảo vệ, phát huy những giá trị có tính bản địa, ý nghĩa tích cực của tín ngưỡng thờ Mẫu trong thực hiện đại đoàn kết toàn dân tộc và phát triển chủ nghĩa nhân đạo, nhân văn, tiến bộ trong tiến trình xây dựng và bảo vệ đất nước giai đoạn hội nhập quốc tế sâu rộng hiện nay.